نقش دین و دین‏دارى در کاهش جرم

مفهوم‏شناسى دین و دین‏دارى

«بیشتر عالمان، دین را مجموعه‏اى از آموزه‏ها و دستورهایى تعریف کرده‏اند که خداوند از راه پیامبران براى هدایت بشر فرستاده است. این آموزه‏ها شامل سه بخش [باورها]، [اخلاقیات] و [احکام] است.
دین‏دارى نیز عبارت است از پاى‏بندى فرد به دینِ پذیرفته خویش. این پاى‏بندى در مجموعه‏اى از باورها، احساس‏ها، کارهاى فردى و جمعى که گرد خداوند (امر قدسى) و ارتباط ایمانى با اوست، سامان مى‏پذیرد».
برخى از اندیشمندان غربى مانند گلاک و استارک با بررسى پژوهش‏هاى دینى، دین‏دارى را در بردارنده جنبه‏هاى زیر دانسته‏اند:
1. جنبه اعتقادى یا باورهاى دینى.
2. کارهاى دینى که شامل شعایر و مناسک و پرستش و دعاست.
3. بُعد تجربى دین که در موقعیت‏هاى برتر ایجاد شده، فرد، خود را با شعور برتر رو به رو مى‏بیند.
4. دانش دینى (آگاهى فرد مؤمن از دین پذیرفته او).
5. پى‏آمدها (این بعد از دین بر رفتار روزمره و غیردینى افراد اشاره مى‏کند.)
از دیدگاه این دو دانشمند در همه دین‏ها با وجود تفاوت‏هایى که در امور جزئى وجود دارد، عرصه‏هاى مشترکى به چشم مى‏خورد که دین‏دارى در آن آشکار مى‏شود. این عرصه‏ها شامل جنبه‏هاى اعتقادى، کارهاى دینى، فکرى، عاطفى و پى‏آمدهاى است.
علامه محمد تقى جعفرى تقسیم‏بندى گلاک و استارک را از دین‏دارى، یکى از عالى‏ترین تقسیم‏بندى‏ها مى‏داند و توجه آن را براى پژوهشگران ضرورت درجه اول دانسته است.
پیام متن
دین‏دارى تنها به اعتقاد نیست، بلکه به عمل نیز نیاز است و بدون آگاهى از دستورهاى دینى نیز نمى‏توان از آسیب‏هاى بى‏دینى در امان بود.

نقش دین در کاهش جرم و کج‏روى اجتماعى

یکى از عواملى که در پیش‏گیرى و یا کاهش جرم و کج‏روى اجتماعى، تأثیر بسزایى دارد، دین‏دارى و ایمان به خداوند است «هنگامى که آدمى دور از چشم آشنایان، همسایگان و دیگران است، نه قانون و نه افکار عمومى و نه هیچ چیز اجتماعى دیگر، کارهاى وى را کنترل نمى‏کند، بلکه در این حالت، کنترل کار در پرتو ایمان به قدرتى صورت مى‏گیرد که در همه مکان‏ها و زمان‏ها شاهد آدمیان است و به رفتار پسندیده و نیک پاداش مى‏دهد و بدى و گناه را مجازات مى‏کند».
نویسنده دیگرى در این باره مى‏نویسد:
«پرورش درست مذهبى که بر مبناى علمى استوار باشد و داشتن ایمان کامل، بزرگ‏ترین عامل بازدارنده جنایى است».
همچنین فروید و رایزمن معتقدند:
عواملى وجود دارند که انسان را به طور درونى از کارهاى نامشروع و خلاف باز مى‏دارند. یکى از مهم‏ترین این عوامل دین است. دین با ایجاد یک سامانه کنترل درونى قوى در انسان‏ها آنها را از انجام دادن کارهاى خلاف و نامشروع باز مى‏دارد و سبب مى‏شود که آدمیان خود را از لحاظ درونى کنترل کنند. این، قوى‏ترین و مؤثرترین کنترل است، آن هم بدون هزینه نیروى انتظامى.
به عقیده علامه طباطبایى نیز:
هر چند قوانین و مقررات عادلانه‏اى وضع شود و احکام جزئى سخت و تهدیدکننده هم وجود داشته باشد، در عین حال، جلوى تخلف و ارتکاب جرم را جز به وسیله اخلاق فاضله انسانى نمى‏توان گرفت. قوانین و مقررات، از تخلف و نافرمانى در امان نمى‏ماند مگر اینکه بر پایه اخلاق فاضله انسانى قرار داده شود و اخلاق نیز نمى‏تواند سعادت انسانى را تضمین کند و او را به کارهاى شایسته وا دارد، جز در صورتى که متکى بر توحید [دین توحیدى] باشد.
پیام متن
در پرتو دین‏دارى به گونه‏اى انسان پرورش مى‏یابد که وى نه تنها در حضور دیگران، بلکه در خلوت نیز از جرم و گناه مى‏پرهیزد.

برخى از آموزه‏هاى دینى و نقش آنها در پیش‏گیرى از جرم

1. یاد خدا
یکى از پیام‏هاى دین، یاد خداست. یاد خدا و حاضر و ناظر دانستن او به سبب حیامند ساختن انسان، وى را از بزه‏ها و جرم‏ها باز مى‏دارد و به روح او ایمنى مى‏بخشد.
استاد شهید مرتضى مطهرى در این باره مى‏گوید:
هر اندازه که ایمان مذهبى انسان بیشتر باشد، بیشتر به یاد خداوند است و هر اندازه که انسان به یاد خداوند باشد، کمتر معصیت مى‏کند. معصیت کردن و نکردن، دایر مدار علم و آگاهى نیست، بلکه دایر مدار غفلت و تذکر است. به هر اندازه که انسان غافل باشد، یعنى خداوند را فراموش کرده باشد، بیشتر معصیت مى‏کند و هر اندازه که خداوند بیشتر به یادش بیاید، کمتر معصیت مى‏کند. عصمت، نهایت درجه ایمان است و ایمان به هر اندازه که بیشتر باشد، انسان بیشتر به یاد خداوند است. اگر کسى دائم‏الحضور باشد و همیشه خداوند در نظرش باشد، طبعا هیچ‏وقت گناه نمى‏کند. البته ما یک چنین دائم‏الحضورى غیر از معصومین علیهم‏السلام نداریم... و عبادت براى این است که انسان زود به زود به یاد خداوند بیفتد و هر چه که انسان بیشتر به یاد خدا باشد، بیشتر پاى‏بند اخلاق و حقوق خواهد بود.
پیام متن
اگر حس کنیم که چشمانى همیشه بیدار، همواره مراقب ماست، شرم حضور او ما را از هر آنچه سبب ناخشنودى اوست، باز مى‏دارد.
2. وضع قوانین استوار و مطمئن
یکى از کارکردهاى دین در پیش‏گیرى از جرم و بزه، وضع قوانین سازنده و استوار است که از جمله آنها مى‏توان به امر به معروف و نهى از منکر اشاره کرد.
امر به معروف و نهى از منکر، یکى از اصول عملى پیشرفته دین اسلام است که همانند نماز و روزه و حج بر مسلمانان واجب است. عملى‏شدن این اصل در جوامع اسلامى، ساز و کار بسیار نیرومندى براى کنترل کج‏روى‏هاى اجتماعى به وجود مى‏آورد.
در واقع، دین اسلام با سفارش به امر به معروف و نهى از منکر، افراد دین‏دار را موظف مى‏کند در برابر رفتار مجرمانه افراد احساس مسئولیت کنند و سکوت اختیار نکنند و با گفتار و رفتار مناسب پاسدار فضیلت‏ها و نیکى‏ها در جامعه باشند و از گسترش هر گونه هنجارشکنى و کج‏روى و جرم و بزه در اجتماع پیش‏گیرى کنند.
بى‏گمان، اگر دو واجب امر به معروف و نهى از منکر به درستى، صورت مى‏گرفت، اکنون از بسیارى از جرم‏ها و بزه‏ها خبرى نبود و دامان جامعه از بسیارى از آلودگى‏هاى برخاسته از تبه‏کارها پاک بود.
پیام متن
در جامعه جرم‏ها و بزه‏هاى فراوانى رخ مى‏دهد؛ زیرا دیگران در برابر آن‏ها احساس مسئولیت نکرده و در نتیجه امر به معروف و نهى از منکر نمى‏کنند.
3. پرورش وجدان یا نفس سرزنش‏گر
یکى از کارکردهاى دین براى رویارویى با کج‏روى و پیش‏گیرى از جرم، بیدار نگه‏داشتن و پرورش وجدان یا همان نفس سرزنش‏گر هست که بعضى از دانشمندان اخلاق آن را وجدان اخلاقى یا پلیس مخفى نیز مى‏نامند. ویژگى این نفس این است که صاحبش را در صورت انجام گناه و جرم، زیر تیغ سرزنش قرار مى‏دهد و در نتیجه، سبب پشیمانى او مى‏شود و زمینه را براى رها کردن خلاف‏کارى‏ها آماده مى‏سازد. اهمیت این نفس تا آن‏جاست که خداوند در قرآن به آن سوگند یاد مى‏کند و مى‏فرماید: «وَ لا اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَه ؛ و سوگند به نفس لوامه [و سرزنش گر ]». (قیامت: 2)
اگر نهال وجدان آدمى همواره بر اثر دستورهاى دینى آبیارى شود، میزان گناه و جرم آدمى به کمترین اندازه ممکن خواهد رسید.
پیام متن
اگر عامل درونى - همانند وجدان - به بانگ بیدار باش و سرزنش آدمى در برابر لغزش‏هایش بر نخیزد، از دست عوامل بیرونى همانند موعظه، قانون، شرم از آبرو، چه بر خواهد آمد؟
4. باور به روز رستاخیز
دین در دین‏داران این باور را پدید مى‏آورد که زندگى انسان منحصر به دنیاى کنونى نیست، بلکه سرانجام او به جهانى دیگر به نام رستاخیز و معاد پایان مى‏یابد؛ روزى که در آن تنها، مهمان عملکردهاى خویش خواهد بود و آنچه را از نیک و بد انجام داده، خواهد دید.
علامه طباطبایى در این باره مى‏فرماید:
انسان معتقد به معاد، مى‏داند که اعمالش همواره تحت کنترل و ظاهر و باطن اعمالش پیش خداى دانا و بینا روشن است و روزى را در پیش دارد که با کمال دقت به حساب وى رسیدگى خواهد شد. این عقیده، کارى را در انسان انجام مى‏دهد که از دست صد هزار پلیس مخفى و مأمور آگاهى بر نمى‏آید؛ زیرا همه آنها از بیرون کار مى‏کنند و این نگهبان، نگهبان داخلى است که هیچ سرّى را نمى‏توان از وى پوشانید.
همین‏طور پترسون و دوستانش بر این باورند که:
در ادیان، اعتقاد به جاودانگى و کسب آمادگى براى آن مشوّق و ممدّ فعل اخلاقى است. سخن گفتن درباره رستاخیز و قیامت، در واقع سخن گفتن درباره قدرت فائق آمدن بر گناه و رهایى انسان از گناه است.
به هر حال، دین با تبشیر و انذار و تأکید بر این نکته که انسان پاداش یا کیفر کارهاى نیک و بد دنیوى را در روز رستاخیز خواهد دید، انسان را ترغیب مى‏کند که مراقب رفتارهاى خویش باشد و خود را از لغزش‏ها و جرم‏ها که سبب گرفتارى او در روز رستاخیز خواهد شد، باز دارد.
پیام متن
فرهنگ‏سازى درباره باورمندى به روز رستاخیز، یکى از عوامل سالم‏سازى جامعه از ارتکاب جرم و بزه است.

دلیل کج‏روى برخى به ظاهر دین‏داران

«گاهى دیده مى‏شود برخى افرادى که دم از دین‏دارى مى‏زنند، به گناه دست مى‏یازند و مرتکب جرم مى‏شوند. این‏گونه افراد در واقع دین‏دار نیستند و درک درستى از دین و مبانى آن ندارند. آنها یا از روى تقلید و از سر هم‏رنگى با جماعت مراسمى انجام مى‏دهند، ولى روح دینى ندارند یا انسان‏هایى ریاکار و دورو هستند. آنها به سبب ترسى که از مردم دارند یا به سبب طمعى که به مال مردم مى‏ورزند یا به علت ضعف در شخصیت‏شان، وضع ظاهر و قیافه و رفتار و کردار خود را در جامعه دین‏داران، شبیه دین‏داران مى‏سازند که بتوانند اعتماد مردم را جلب کنند و خواسته‏هاى حیوانى و پست خود را در زیر پوشش دین و مذهب ارضا کنند. این در حالى است که دین‏دار واقعى، حتى در سخت‏ترین شرایط نیز از مرز تقوا و عفت و پاکى تجاوز نخواهد کرد».
پیام متن
دین‏دار واقعى، هیچ‏گونه میانه‏اى با ریاکارى و به دنبال منفعت شخصى بودن ندارد و پشت سپر دین به انواع لغزش‏ها و جرم‏ها دست نمى‏یازد.