موانع و آسیب‏های وجدان کاری در فرهنگ اسلامی

ارزش و اهمیت وجدان کاری

در فرهنگ اسلامی هر گونه عمل هدفمند که پروردگار آن را بپسندد، عبادت است. بنابراین شایسته است که مسلمان در تمامی فعالیت‏های فردی و اجتماعی خویش، دقت و تلاش فراوانی به کار گیرد و با احساس مسئولیت، وظایف خود را به بهترین شکل انجام دهد.
همه انسان‏ها، اعم از پدران و مادران در تربیت فرزندان خویش، مربیان و معلمان در ادای وظیفه آموزش و پرورش آینده‏سازان و... در انجام هر چه بهتر مسئولیت خویش نیازمند وجدان کاری هستند. و اهمیت وجدان کاری بر کسی پوشیده نیست، رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی سال 1374 به این نکته مهم چنین اشاره می‏کند:
کسانی که وجدان کاری دارند، کار را عملی صالح، وظیفه‏ای حقیقی، مسئولیتی اجتماعی و سیاسی و یک عبادت می‏دانند. رحمت خدا، انسان‏هایی را شامل می‏شود که وظایف خود را نیکو، محکم، متقن و صحیح انجام دهند و از سرهم‏بندی و بی‏اعتنایی به استحکام کار به شدت پرهیز کنند.
پیشوایان دینی به اهمیت وجدان کاری در جاهای مختلف تأکید ورزیده‏اند، امام علی علیه‏السلام الگوی نیکوکاران می‏فرماید: «امانت‏داری و وفای به عهد، درست انجام دادن کارهاست».
در حقیقت، کارهای دیگران، امانت‏هایی هستند که به ما سپرده شده‏اند و ما متعهد به انجام درست آنها هستیم و باید برای توفیق در این امر از خداوند کمک بخواهیم. امام صادق علیه‏السلام از پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل می‏کند: «از خداوند، راستی و درستی بخواهید و همراه با آن، درستکاری را از او درخواست کنید».
امام علی علیه‏السلام وجدان کاری را زینت انسان می‏داند و می‏فرماید: «الزّینةُ بِحُسْنِ الصَّوابِ لا بِحُسنِ الثِّیابِ؛ زینت و زیبایی انسان به راستی و درستی است نه به لباس نیکو».
عمر بن یزید می‏گوید از حضرت امام صادق علیه‏السلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که مؤمن کارش را به خوبی و درستی انجام دهد، خداوند ثواب آن کار را هفتصد برابر می‏کند...».
البته بهره‏مندی از وجدان کاری، نشان‏دهنده عنایت الهی به بنده درستکار است، چنان که حضرت امیر علیه‏السلام نیز در تأیید این سخن می‏فرماید: «مَنْ اَمدَّه التَّوفیقُ اَحْسَنَ الْعَمَلَ؛ هر کس توفیق الهی مددکارش باشد، کار را به خوبی و درستی انجام می‏دهد».
و به راستی که به فرموده پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : «خداوند کسی را که به [هرگاه [کاری بر عهده‏اش می‏نهند به درستی انجام می‏دهد، دوست می‏دارد».
پیام متن:
1. جدیت و تلاش در کارها از آموزه‏های اسلام.
2. انجام درست کارها، نوعی عبادت و توفیقی از جانب خداوند.

وجدان کاری در فعالیت‏های اجتماعی

داشتن وجدان کاری، به فعالیت‏های اجتماعی ارزش و اعتبار می‏بخشد و کسانی که همواره در زندگی کاهلی و کم کاری می‏کنند، آسیب‏های جبران ناپذیری به خود و اجتماع وارد می‏سازند. از بعد فردی لقمه‏های خود را به حرام می‏آلایند و از بعد اجتماعی چرخه کار جمعی را از حرکت می‏اندازند. در سیره امامان معصوم علیهم‏السلام توصیه‏های بسیاری برای اصلاح، به این‏گونه افراد وارد شده است، آنجا که حضرت علی علیه‏السلام به خیاطی که کم‏کاری می‏کرد، فرمود:
ای خیاط، مادرت به عزایت بنشیند! نخ‏ها را سفت و محکم کن، درزها را کوچک بگیر، کوک‏ها را نزدیک به هم بزن، زیرا من از پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدم که فرموده «خداوند در روز واپسین، خیاط خیانت پیشه را در حالی محشور می‏کند که لباسی که خود آن را دوخته و در آن خیانت رواداشته، بر تن کرده است. اضافه‏های پارچه را برندارید، زیرا حق صاحب لباس است و دست‏ها به آن آلوده مگردد که باعث مجازات الهی خواهد شد.
اسلام به زمینه‏های مهمی چون آموزش و پرورش‏نیز رهنمودهای سازنده‏ای دارد و همگان را به درستی و راستی در کارها سفارش می‏کند. امام سجاد علیه‏السلام در مورد وجدان کاری در تعلیم و تربیت می‏فرماید:
فَاِنَ احْسَنْتَ فی تَعْلیمِ النّاِس و لَمْ تَخْرُقْ بِهْمِ و لَمْ تَضْجُرْ عَلَیْهِمْ، زادَکَ اللّه‏ُ مِنْ فَضْلِهِ.
اگر مردم را به خوبی و درستی آموزش دهی و با آنان به خشونت رفتار نکنی و آنها را به ستوه نیاوری، خداوند از فضل و بخشش خود تو را برکت می‏دهد.
پیام متن:
1. وجدان کاری باعث رونق اجتماعی.
2. توصیه اسلام به درستی و اکمال کارها.

عوامل وجدان کاری

رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی فرمود:
باید وجدان کاری فرهنگ عمومی بشود. باید کسی که کاری انجام می‏دهد، تصور کند که یک‏نفر بالای سرش ایستاده است، ولو در اتاقی خلوت، تنها باشد. کار باید کامل، محکم، قوی، ابتکاری و همراه با نیاز انجام گیرد.
ریا یکی از عوامل نبود وجدان کاری است. کسانی که در حضور رئیس یا مدیر ناظر، وظیفه خود را به دقت و درستی انجام می‏دهند، ولی زمانی که احساس می‏کنند هیچ فردی آنها را نمی‏پاید، رو به تنبلی و سستی می‏آورند و از یاد می‏برند که عالم محضر خداست و نمی‏توان دور از نگهبانان الهی، به تن آسایی روی آورد. حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید:
ریا کار چهار نشانه دارد: وقتی تنهاست، با سستی و تنبلی کار می‏کند و چون در میان مردم باشد، شاداب و با نشاط است؛ وقتی از او تعریف شود، بیشتر کار می‏کند و چون از او تعریف نشود، کار را ناقص انجام می‏دهد.
انسانیت و اخلاق، آدمی را وا می‏دارد که به کسانی که به او اعتماد کرده و سررشته کاری را به او واگذار کرده‏اند، خیانت نکند و کم‏کاری را روا نداند. امیرمؤمنان و نیک عملان، امام علی علیه‏السلام می‏فرماید: «فریب دادن کسی که تو را امین می‏داند، ناسپاسی است».
امام علی علیه‏السلام مردم را نسبت به کوتاهی در کار هشدار می‏دهد و می‏فرماید: «از کسانی نباش که عمدا در کار کوتاهی می‏کنند».
و باز می‏فرماید: «هر که در کار کوتاهی کند، سستی و کاهلی‏اش افزون می‏شود».
لازم است بدانیم که از دست دادن فرصت‏ها و کم کاری در امور، نتیجه‏ای جز پشیمانی و عذاب وجدان ندارد؛ آفتی که حضرت علی علیه‏السلام توجه آدمی را به آن جلب می‏کند و می‏فرماید: «هر کس عمدا در کار خود کوتاهی کند، به اندوه و ناراحتی گرفتار می‏شود».
پیام متن:
1. ریاکاری نشانه نداشتن وجدان کاری.
2. پشیمانی و عذاب وجدان، نتیجه کم کاری.

نقش عوامل بیرونی در افزایش وجدان کاری

نظارت و بازرسی دقیق فعالیت‏های افراد، از عوامل مؤثر در تقویت وجدان کاری کارگزاران نظام اسلامی است. حضرت علی علیه‏السلام در تأثیر نظارت بر افزایش وجدان کاری می‏فرماید:
در کارهای کارگزاران، کاوش و به امور آنان رسیدگی کن و بازرس‏های درست‏کار و وفادار بر آنان بگمار؛ زیرا بازرسی مخفی تو از کارهای آنها، موجب می‏شود که ایشان امانت داری را پیشه خود سازند و با مردم به رفق و نرمی رفتار کنند.
ایشان تأمین نیازهای معیشتی کارگزاران را، از راه‏های اساسی رسیدگی به مردم و خدمت شایسته به آنان می‏داند، آنجا که فرموده است:
ارزاق و حقوق کارگزاران را فراوان ده که این کار، آنان را به اصلاح خودشان توانا می‏سازد و همچنین آنها را از [طمع [و دست‏درازی به اموالی که در اختیارشان است، بی‏نیاز می‏گرداند و نیز این کار بر آنان حجت و دلیل است (که) اگر فرمانت را به کار نبستند و یا در امانت تو خیانت ورزیدند (و تو آنها را مؤاخذه کردی)، بهانه‏ای نداشته باشند.
افزون بر این، سپردن تدبیر کارها به صالحان و درستکاران برای یاری کارگزارن، در سیره حضرت امیرمؤمنان علیه‏السلام جایگاه ویژه‏ای دارد و ایشان در به کارگیری افراد شایسته در پست‏های مهم چنین توصیه می‏کند:
از کارهایی که کارگزارانت در گذشته برای افراد صالح پیش از تو انجام داده‏اند، اطلاع حاصل کن، آن‏گاه بهترین و نیکوترین آنها را که [میان] مردم شناخته شده هستند [نیز] و معروف‏ترین آنان را در درست‏کاری و امانت‏داری، برگزین.
ایشان معتقدند که پیش از سپردن کارها به مسئولان باید از دیانت، راستی و درستی آنان مطمئن بود و آنها را آزمایش کرد، بر این اساس می‏فرماید: «در کارهای کارگزارانت با دقت نگاه کن، پس از آنکه آنان را آزمایش و تجربه کردی، به کار وادار».
همچنین برای اینکه ریشه ناراستی خشکانده شود و از سوی دیگر به کارگزاران صالح ارج نهاده شود، طرح تشویق نیکوکاران و تنبیه بدکاران را بیان می‏کند و می‏فرماید:
نباید نیکوکار و بدکار نزد تو جایگاهی [یکسان] داشته باشند؛ زیرا این کار، نیکوکاران را در نیکی و درست‏کاری بی‏رغبت می‏کند و بدکاران را به بدکاری وا می‏دارد. بنابراین هر کدام از آنها را نسبت به کاری که انجام داده است، جزا بده.
پیام متن:
1. تأمین نیازهای معیشتی کارگزاران، عامل افزایش وجدان کاری.
2. واگذاری کارها به صالحان و درست‏کاران و به کارگیری نظام تشویق و تنبیه، از عوامل تأثیرگذار بر افزایش وجدان کاری