ضرورت و اهمیت برنامه ر یزى برای اوقات فراغت
پس از گذراندن اوقات تحصیلى و مطالعه مستمر و بىوقفه و فشار ذهنى و روانى ناشى از گذراندن آزمونها و امتحانات اوقات تابستان فرا مىرسند تعطیلات تابستانى در تأمین بخشى از نیازهاى جسمى و روانى جوانان و نوجوانان مؤثر است و براى ایشان بسیار خوشایند و لذتبخش است. طبق استانداردهاى بینالمللى تعداد روزهاى فراغت در کشورهاى دیگر 80 روز در سال و این رقم در کشور ما 90 روز است.
گسترش دامنه اوقات فراغت موجب شده که نهادهاى متولى براى گذران مناسب این ایام به فکر برنامهریزى مناسب براى جوانان باشند. نتایج بررسىهاى «سازمان ملى جوانان» نشان مىدهد 5/43 درصد جوانان کشور سازمانهاى مسئول اوقات فراغت را مىشناسند و 5/56 درصد دیگر شناختى از این دستگاهها ندارند.
اوقات فراغت و بهداشت روانى
اوقات فراغت تضمین کننده سلامت و بهداشت روانى انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکرى و عملى موجب خستگى جسمى و ذهنى مىگردد. به گونهاى که فرد نشاط و سرزندگى خود را از دست مىدهد و در مواقعى زمینه را براى بروز بسیارى از اختلالات روانى موجب مىشود بخصوص از نوع بیمارىهاى روانتنى. در این شرایط برخوردارى از یک برنامه جامع و پیشبینى فرصتى آزاد و فارغ از کار موظف، اولین و مهمترین گام در پیشگیرى از آسیبهاى ذهنى و حفظ بهداشت روانى است. استفاده مطلوب و برنامهریزى شده از اوقات فراغت حتى براى دانشآموزانى که به عللى در بعضى از دروس تجدید شدهاند باعث نشاط و سرزندگى که یکى از شاخصهاى بهداشت روانى است مىگردد و قدرت یادگیرى و نگاهدارى ذهنى در آنها افزایش مىیابد.
اوقات فراغت و خلاقیت ذهن
مطالعات نشان مىدهد که اوقات فراغت همواره بستر مناسبى براى بروز خلاقیتها و نوآورىهاست. چون ذهن انسان به فعالیت موظفى مشغول نیست، لذا مىتواند فارغ از قالبهاى از پیش طراحى شده به مسائل مورد علاقه خود بپردازد. انسان در اوقات فراغت آزادانه مىاندیشد و در حل مسائلى که در حوزه شناختى او مطرحند از تفکر خلاق بهره مىگیرد و همین خمیرمایه نوآورىها و اختراعات بشرى است.
اصلاح رفتار و تعالى شخصیت
کثرت و استمرار فعالیتهاى ذهنى و عملى در زندگى روزمره، بدون بهرهگیرى از فرصتهاى آزاد براى تعمق و بازنگرى به عملکرد و برخورد با افراد و مقابله با پدیدههاى مختلف، ممکن است به تدریج موجب پدیدارى عادات و رفتارهاى نامطلوب در انسان شود. این مسئله در میان دانشآموزان راهنمایى و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگى برنامههاى درسى بیشتر قابل ملاحظه است. بنابراین یکى از ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگى رفتار شخصى و اجتماعى خود و فرزندان است. باید توجه کرد که انحرافات اخلاقى و رفتارى به صورت ناگهانى ظاهر نمىشوند، بلکه به تدریج ظاهر مىشوند و به همین دلیل غالبا والدین در طول سال تحصیلى فرصت ارزیابى دقیق رفتار فرزندان خود را و راههاى پیشگیرى از بروز رفتارهاى سازشنایافته را نمىیابند. بنابراین در شرایطى که کودکان و نوجوانان تحت تنشهاى ناشى از تکالیف درسى نیستند در دوران اوقات فراغت، پرداختن به اصلاح عادات، و رفتارهاى نامطلوب امرى بسیار بااهمیت مىباشد. به عنوان مثال رفتارهاى دچار اختلال مانند پرخاشگرى، افسردگى، اضطراب، کمرویى را در این ایام با استفاده از کارشناسان فن و در شرایطى مساعد مىتوان اصلاح کرد.
اوقات فراغت و آسیبپذیرى اجتماعى
در کنار همه تأثیرات مهم و حیاتبخش اوقات فراغت و ارزشمندىهایى که دارد باید واقعیت ناخوشایندى را نیز مدّ نظر قرار داد. متأسفانه به دلایل مختلف از جمله عدم نگرش مثبت در ذهن دانشآموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامههاى آموزشى و توجیهى در بهرهورى از فرصتهاى آزاد، به ویژه تعطیلات تابستانى و بلاتکلیفىها و بىبرنامگىها، بررسىها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکارى کودکان و نوجوانان حاکى از آن است که در غالب موارد، انحرافات اخلاقى و آسیبپذیرىهاى اجتماعى با اوقات فراغت دانشآموزان ارتباط دارد. به این معنى که آغاز یا فزونى بزهکارىها در کودکان و نوجوانان در ایام فراغت و تعطیلات مدارس است، که فقر و فقدان انگیزههاى رشد مزید بر علت است. بنابراین با در نظر گرفتن حساسیت و اهمیت اوقات فراغت بسیار ضرورى است که برنامههاى جامع تهیه و تنظیم گردد و با همکارى و مشارکت اولیا و مربیان در بهرهورى و بارورسازى این فرصتها، زمینه پیشگیرى از هر نوع آسیبپذیرى را در ایام فراغت جوانان و نوجوانان فراهم آورد.
اوقات فراغت و مسئولیت نهادها
اوقات فراغت یکى از معضلاتى است که با وجود افزایش جمعیت هنوز چارهاى جدى براى آن اندیشیده نشده است. در صورتى که در ایران نسبت به 40 سال گذشته جمعیت گروه سنى 24 ـ 15 سال نزدیک به 5 برابر شده است مىتوان انتظار داشت که این جمعیت نیاز بیشترى به معنى افزایش تقاضا براى غنى سازى اوقات فراغت را داشته باشد. عدم بهرهگیرى از اوقات فراغت موجب ناپختگىهاى دوران نوجوانى خواهد شد و او فرصت و تجربه و آزمون را پیدا نخواهد کرد و هنگام ورود به اجتماع ناکارآمد و نارسا خواهد بود. بنابراین ضرورت احساس مسئولیت نهادهاى حکومتى بیشتر مىشود، که جوانان نیازهاى خود را از طریق مجارى صحیح برطرف نمایند و نه مجارى خلاف و غیر مجاز که این خود زمینه بزهکارى و انحراف اجتماعى را موجب مىشود. و پژوهشها در ایران نشان مىدهد که بسیارى از انحرافات جوانان به واسطه عدم برنامهریزى صحیح در گذران اوقات فراغت جوانان پدید مىآید.
چگونگى غنىسازى و مؤثر ساختن اوقات فراغت
1ـ تحرک رمز سلامت
فعالیت بدنى به عنوان یک امر ضرورى در غنىسازى اوقات فراغت جوانان تأثیرات فراوانى دارد. استخوانها و عضلات و مفاصل سالم، وزن بدنشان تنظیم، چربىها کاهش و در فعالیت قلب و ریهها مؤثر است، از همه مهمتر اضطراب و افسردگى را کاهش مىدهد. بازىها، ورزشها به نوجوانان خودباورى و اتکاى به نفس مىدهد و موجب موفقیت و مشارکت و اتحاد جمعى به وجود مىآورد و خطرات ناشى از زندگى پر استرس و بىتحرک امروزى را کاهش مىدهد. تحقیقات نشان مىدهد که جوانان در طول دوران بلوغ هر چه بیشتر تحرک جسمى و حرکتى داشته باشند، کمتر به سیگار روى مىآورند، همچنین موجب دورى از مواد مخدر و رفتارهاى خشونتبار مىشود، همچنین نتایج تحصیلات آنان بهتر خواهد بود.
2ـ ورزش
ز نیرو بود مرد را راستىز سُستى کژى زاید و کاستى
(فردوسى)
فعالیتهاى سالم ورزشى نه فقط در تعادل بخشیدن به جسم و جان تأثیر دارند، بلکه همراه خود، صفاتى از قبیل جوانمردى، آزادگى و پاکى را مىآورند. معمولاً در بین ورزشکاران نوجوان کمتر اختلالات رفتارى گزارش شده است، زیرا ورزش، نیرو و انرژىهاى متراکم و سرگردان را در مسیر سالم و جامعهپسندى جارى مىسازد. تأثیر دیگر ورزش را در پایمردى و استقلال و استقامت نوجوان در برابر مشکلات باید جستجو کرد. ورزش مىتواند در قالب تفریحهاى گوناگون به همراه گروه همسالان صورت گیرد، مانند دوچرخهسوارى، ورزش و بازىها و مسابقات رقابتى مانند فوتبال، بدمینتون، تنیس، شنا، والیبال، بسکتبال، هندبال، فوتسال و ... .
3ـ کار و فعالیت
کارشناسان معتقدند که کودکان و نوجوانان و جوانان در تعطیلات تابستان مىتوانند به جاى بیکارى و وقتگذرانىهاى بیهوده که در بسیارى اوقات، زیانهاى فراوانى به بار مىآورد، با آموختن کارها و مهارتهاى جدید اوقاتى پربار را سپرى کنند. اگر انرژى نوجوانان در مسیر مثبت و کار و تلاش قرار گیرد آنان را سعادتمند و مسرور مىسازد. اولیا و مربیان با توجه به دوران بلوغ که مرحله ظهور و شکوفایى استعدادها و خلاقیتهاست، باید متناسب با استعدادى که دارند نیروهاى نوجوانان و جوانان را به کار گیرند تا در جهت مثبت حرکت کنند. ولى باید کارهایى را به آنها محول کنیم که از عهده آنان برآیند و قادر به انجام آن باشند و موجبات بیگارى و محرومیت از تحصیل و تفریح را فراهم نسازد و آنها را به استثمار و بهرهکشى نکشاند.
آموزنده
حال با توجه به دنیاى ماشینى امروز و گستردگى بخشهاى تولیدى و خدماتى و ادارى، اولیا و مربیان در قالب برنامههاى عملى و با اعتمادسازى و اطمینان از محیط کارى سالم زمینهساز اشتغال نوجوانان و جوانان را در کنار درس و تحصیل به عنوان بخشى از تعلیم و تربیت فراهم سازند تا مکمل آموزههاى تئورى آنان و همچنین زنده کردن قواى درونى و بیرونى آنان باشد.
4ـ مطالعه و کتابخوانى
انیس کنج تنهایى کتاب استفروغ صبح دانایى کتاب است
«جامى»
یکى از ابزارهاى مهم و غیر قابل انکار و تردید در غنىسازى اوقات فراغت همگان مطالعه است.
مطالعه یک کتاب و یک قصه شیرین و یا سرگذشت انسانها مىتواند به زندگى معنا و هدف ببخشد و دیدگاه تازهاى به او بدهد. فواید مطالعه و کتابخوانى براى نوجوانان و جوانان بر کسى پوشیده نیست و باید از مهارتهاى لازم جهت مطالعه و انگیزههاى کافى براى دستیابى به سطح مطلوب در این امر برخوردار باشند.
البته با کمبودهایى که در زمینه کتابخانهها و حتى گرانى کتابها داریم چارهاى جز فعال نمودن کتابخانههاى مدارس و مجهز ساختن آنها به کتابهاى جدید و همچنین دسترسى نوجوانان و جوانانمان در ایام تعطیلات نخواهد بود متأسفانه درِ کتابخانهها با پایان امتحانات خرداد قفل مىشوند و کتابها و این گنجینههاى دینى و علم و ادب و هنر که مىتوانند سرنوشت و زندگى جوانان ما را متحول سازند در انتظار اول مهر ماه چشم به در و دیوار و قفسههاى خاک گرفته دوختهاند تا شاید بعد از برنامهریزى درسى مدرسه آن هم در اواخر مهر و یا شاید آبان ماه بازگشایى شوند.
5 ـ تقویت عاطفه و محبت
درا ین ایام فراغت که نوجوانان و کودکان و حتى جوانانمان هنوز در کنار ما زندگى مىکنند و چشم و دل به راه ما هستند این فرصت را مغتنم بشمریم و دست محبت و نوازش خود را بر سر آنها بکشیم و آنها را از این نعمت محروم نسازیم که بالاترین فقر و ندارى و کمبودها همان فقر عاطفى و محبت است و نتیجه و حاصل محبت به قدر لازم و یا در حد کمبود و فقدان آن بر همه ما آشکار و مبین است. محبت به فرزندان، نگاه پر مهر به آنان که نیاز به بهرهمندىهاى مادى فراوان و غیره ندارد، چه بسیار انسانهاى تهیدستى که قلب پر مهر و نگاه سرشار از محبتشان به فرزندان، فرزندان آنها را با سعى و کوشش خودشان به سعادت رساندند.
6ـ پرورش روح دین و دیندارى
یکى دیگر از وظایف مهم والدین در این غنىسازى اوقات فراغت پرورش روح دینخواهى و خداجویى است که در آن به جاى آنکه انسان تنها باشد با خدا گام بردارد، و به نوجوان خود به طور عملى بیاموزد که خداوند مظهر آرامش، عشق و معنویت است و ریشه بسیارى از مشکلات با دعا و نماز برطرف مىشوند و موجب انتشار انرژى در روح و جسم آنان مىشود. به دامن طبیعت ببریم آنها را و گستره آسمان و دریا و صحرا را ببینند و هنرمندى خالق را در این زیبایىها مشاهده نمایند و خدادوستى و پیوند با خدا بیابند که این زندگى مانند دریاى موّاجى است که اگر امروز آرام است فردا طوفانى خواهد شد و کودکان و نوجوانان ما باید راه نجات خود از تلاطمهاى روحى را با تربیت دینى به دست آورند خصوصا با نماز مىتوان حالات و رفتارهاى مذهبى را به آنها یاد داد و در سایهسار اخلاق آرام فرزندانمان آسودهخاطر به سر بریم.
منابع: ــــــــــــــــــــــــــ
ـ مجله پیوند، تابستان 1385، نشریه ماهانه آموزشى و تربیتى.
ـ فراغت کودکان و نوجوانان، انتشارات هسته مشاوره آموزش و پرورش تهران، 1372.
ـ اوقات فراغت جوانان، ماهنامه پیرامون، تابستان 1384.
ـ محمدرضا زهرایى، 1367، پژوهشى پیرامون اوقات فراغت کودکان در شهرهاى بزرگ، دانشگاه تربیت معلم.
ـ پرتوى از نور حقیقت محمدى(ص) در محبت به فرزند، کارشناس ارشد معارف اسلامى و فقه، (پیوند، تابستان 1385).
ـ بازى، روانشناسى بازى، سیامک مهجور، 1370، تهران، انتشارات راهگشا.
ـ پژوهشنامه ادبیات کودکان و نوجوانان، 1374، فصلنامه پژوهشى تحلیلى و آموزشى، جلدهاى 3، 2، 1.
ـ هفده مقاله در باره ادبیات کودکان، 1372، شوراى کتاب کودک.
ـ جهانى شدن، تعلیم و تربیت و فناورى اطلاعات، پیوند، 1385، آبان ماه.
ـ انگیزههاى نیرومند، کار، آفریننده کار و تلاش، دکتر داریوش دهقان، پیوند، دى 1385.
ـ نقش و اهمیت برنامهریزى براى اوقات فراغت دانشآموزان، صفىاله ملکى، تربیت، مجله 11 و 10، تابستان 1383.
ـ رسالت انجمنهاى اولیا و مربیان در غنىسازى اوقات فراغت دانشآموزان، ماهنامه پیوند، تابستان 1385.
