صدقه چیست؟

"صدقه" چیزی است که انسان آن را به قصد قربت از مالش خارج می‌کند مثل زکات، ولی در اصل صدقه در امر مستحب و زکات در امر واجب گفته می‌شود.[1]
در دین اسلام همان گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یکی از نیکوترین راه‌های مورد تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست، دادن مال در راه خدا را "تصدّق" و مال داده شده را "صدقه" می‌نامند.
 
صدقات دو دسته‌اند:
1- صدقه واجب : یعنی بخشی از اموال شخصی که با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی داده می‌شود؛ از جمله زکات، خمس و فطریه.
2- صدقه مستحب : اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.[2]
 اهمیت صدقه:
در سوره مبارکه بقره آیه 104 می‌خوانیم؛
«ألَم یَعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یَقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات»
«آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است.»
سخن از بندگان نیازمندی است که به اجازه و فرمان الهی، این گونه کمک‌ها را می‌پذیرند، در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست خداست، این تعبیر، یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضۀ الهی هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است.

در روایتی از امام سجاد (ع) می‌خوانیم:
«إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یَدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یَدِ الرَّب»
«صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد.»
با توجه به آیات و روایات متعدد، باز هم کسانی هستند که به هنگام کمک مالی جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آن ها را تحقیر کرده و یا با خشونت و بی اعتنایی با آنها رفتار می‌کنند.[3]
 
مصارف صدقه:
«إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساکینَ والعامِلینَ و...»
این آیه به روشنی مصارف واقعی صدقه را بیان کرده و به تمام توقعات بی جا پایان می‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه می‌کند؛
1- فقرا
2- مساکین
3- عاملان و جمع آوری کنندگان زکات که آنچه به آنها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آنها است.
4- «مُؤلِفَة قلوبُهُم» یعنی کسانی که انگیزۀ معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود.
5- برای آزاد ساختن بردگان.
6- برای اداء دین بدهکاران و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری‌ مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند.
7- مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش وتقویت آئین الهی منتهی شود.
8- «وَابنِ سَبیلْ» و کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشۀ کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.[4]
 
صدقه عامل پاکی فرد و جامعه:
«خُذْ مِنْ أمْوالِهِم صَدَقة تُطَهِّرُهُم وَ تُزَّکیهم بِها...»(توبه/ 103)
«از اموال آنها صدقه‌ای (به عنوان زکات بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی و (به هنگام گرفتن زکات) به آنها دعا کن که دعای تو مایۀ آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.»
در این آیه اشاره به یکی از احکام مهم اسلامی یعنی مسأله زکات به عنوان یک قانون کلی شده است و خداوند در ابتدای این آیه چنین به پیامبر (ص) دستور می‌دهد؛ از اموال آنها صدقه‌ای بگیر و در ادامه به دو قسمت، فلسفۀ اخلاقی روانی و اجتماعی زکات اشاره کرده و می‌فرماید؛ تو با این کار آنها را پاک می‌کنی و نموّ می‌دهی، آنها را از رذائل اخلاقی، از دنیا پرستی و بخل و امساک پاک می‌کنی و نهال نوع دوستی سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در آنها پرورش می‌دهی.
از این گذشته مفاسد و آلودگی‌هایی که در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتی به وجود می‌آید با انجام این فریضۀ الهی بر می‌چینی و صحنه اجتماع را از این آلودگی‌ها پاک می‌سازی و نیز همبستگی اجتماعی و نموّ و پیشرفت اقتصادی را در سایۀ این گونه برنامه‌ها تأمین می‌نمایی.[5]
 
شرایط صدقه:
آن گونه که از سخنان معصومین (ع) و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی می‌باشد از جمله؛
1- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد.
«یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَیّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ...»
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت حلال) به دست آوردید، و از آن چه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم انفاق کنید!»[6]
 
2- بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد.
«وَاِنْ تُخْفُوها وَ تُؤتُوها الفُقَراءَ فَهُوَ خَرٌ لَکُمْ»
«هر گاه آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است.»[7]
 
3- این که صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد.
«یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالمَنِّ و...»
« ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منّت و آزار باطل نسازید همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند، و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد...»[8]
 
4- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد.
«یُنْفِقُونَ أموالَهُمْ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ»
«کسانی که اموالشان را برای جلب خوشنودی خدا انفاق می‌کنند»[9]
 
5- انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست.
«لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...»
«هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر این که از آن چه دوست می‌دارید (در راه خدا) انفاق کنید،...»[10]
 
6- این که انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود راواسطه بین خدا و خلق بداند.
«وَأنْفِقُوا مِنّا جَعَلَکُمْ مَسْتَخْلِفْنی فِیهِ »
«انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است.»[11]
****************************************
[1] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات فی غریب القرآن، انتشارات مرتضوی، تهران، چاپ دوم ، سال 74، ج 2.
[2] . طباطبائی، سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان، مرکز نشر و توزیع کتاب، قم، ج 2، ص 40.
[3] . مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، سال 86، ج 8، چاپ 3، ص 156
[4] . همان، ج 8، ص 13
[5] . همان، ، ص 153
[6] . همان، سوره بقره/ 267
[7] . همان، سوره بقره/ 271
[8] . همان/ 264
[9] . همان/ 265
[10] . همان، آل عمران/ 92
[11] . همان، سوره حدید/ 77