تعقیبات و نوافل

تعقیبات و نوافل

نماز،حضور در پیشگاه خداوند و شرکت در ضیافتى معنوى است که وى،بندگان را به آن فرا خوانده است.
همچنانکه حضور در یک میهمانى،مقدمات و آدابى دارد و نسبت‏به‏مهمان،استقبال و بدرقه به عمل مى‏آید و مهمان هرچه عزیزتر باشد،مراسم پیشواز و بدرقه،با شکوهتر صورت مى‏پذیرد،اداى فریضه الهى نیزچنین است.
پیشوایان معصوم ما(علیه السلام)پیش از فرا رسیدن وقت نماز،خودرا مهیاى آن مى‏ساختند و پس از نماز نیز،مدت‏ها به تعقیب نمازمى‏پرداختند و دل از یاد خدا نمى‏کندند و لب از ثناى او نمى‏بستند وچهره از قبله بر نمى‏تافتند.مگر نه آنکه نماز را«نور چشم‏»خودمى‏دانستند؟ مگر انسان به آسانى دل از نور چشم مى‏کند و از آن چشم‏مى‏پوشد؟
اذان و اقامه،نوعى استقبال از نماز است و تعقیبات،بدرقه آن. بى‏اعتنایى به تعقیبات و دعاهاى پس از نماز،نشان بى‏علاقگى به‏خود نماز است.آنگونه که در روایات،نسبت‏به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را کشیدن،تشویق و سفارش شده و منتظر نماز را، «مهمان خدا»گفته‏اند. (1) به انجام مستحبات و دعاهایى پس از اتمام‏نماز نیز سفارش شده است. قرآن مى‏فرماید:
«فاذا فرغت فانصب و الى ربک فارغب‏» (2) همین که فارغ شدى،به کار دیگرى بپرداز و به سوى پروردگارت رغبت نما.
اینک به ذکر برخى از مسائل مربوط به تعقیبات مى‏پردازیم:
تعقیب نماز
امام صادق(ع)مى‏فرماید:همین که از نماز واجب فارغ شدى،به‏دعا و تعقیب نماز مشغول باش. (3) و مى‏فرماید:دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب،مستجاب مى‏شود. (4) و نیز:تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها(34 مرتبه الله اکبر،33مرتبه الحمد لله و 33 مرتبه سبحان الله) از هزار رکعت نماز مستحب،نزدخداوند بهتر است. (5)
و در حدیث مى‏خوانیم:هر کس این تسبیحات را بگوید،به آیه (و اذکروا الله کثیرا احزاب/41) که بمعناى زیاد یاد کردن خداونداست،عمل کرده است. (6)
البته دعا و تعقیبات به جاى خود،و ادامه کار و تلاش هم به جاى‏خود.و هیچکدام مانع یکدیگر نیست.بعضى مى‏پندارند اگر به جاى‏دعا،سراغ کار بروند،کامیاب‏تر و موفق‏ترند. رسولخدا(ص)مى‏فرماید:
«التعقیب بعد صلاة الفجر ابلغ فى طلب الرزق‏» (7) دعاى پس از نماز صبح،براى زندگى و جلب رزق،مؤثرتر است.
درود و نفرین
از جمله کارهاى تعقیباتى،درود و صلوات فرستادن بر نیکان وزبده‏هاى کمال بشرى،و لعن و نفرین بر مظاهر شرک و پلیدى وسردمداران کفر و ستم است.
در آنچه به عنوان دعاهاى تعقیب آمده،هم به موارد متعددى از«صلوات‏»بر مى‏خوریم،همه به مواردى از لعن و این،گوشه‏اى از تولى‏و تبرى در یک مکتب زنده و جهت‏دار است.
صلوات‏ها که نقل شده به جاى خود.حتى در نمونه‏هاى فراوانى،خود«اللهم صل على محمد و آل محمد»،به عنوان یکى از تعقیبات‏نمازها بیان شده است.
اما در مورد لعن:امام باقر(ع)مى‏فرماید:
«اذا انحرفت عن صلاة مکتوبة فلا تنحرف الا بانصراف لعن بنى‏امیة‏» (8) هر گاه نماز واجب را تمام کردى،جز با لعن بنى امیه،از جاى خودحرکت نکن.
چرا که آن دودمان ننگین و تبهکار،نمونه طاغوت‏ها و از بارزترین‏چهره‏هاى مخالفت‏با خط رهبران معصوم و آل پیامبر بودند و مستحق‏هر گونه نفرت و نفرین!
امام صادق(ع)در پى هر نماز،به چهار مرد و چهار زن(که ازدشمنان سر سخت مقام مامت‏بودند)لعن و نفرین مى‏کرد. (9) چه زیباست اسلامى که در کنار برنامه‏هاى عبادى و الهى خویش،بیزارى از ستمگران و مفسدان و طاغوت‏ها را هم جزء برنامه‏هاى خود،ساخته و نماز و عبادات و حج آن،همراه با برائت و اعلام تنفر از کفار ومشرکان و منافقان است. (10 پس تعقیبات نماز،برخوردار از نوعى فریاد لعنت‏بر دشمنان خدا ومخالفان خط رهبرى الهى است.
تسبیح حضرت زهرا(ع)
یکى دیگر از تعقیبات نماز،تسبیحات حضرت زهرا(ع)است.یعنى‏گفتن 34 مرتبه الله اکبر،33 مرتبه الحمدلله و 33 مرتبه سبحانه الله،پس‏از فراغت از هر نماز.این تسبیحات را رسول خدا(ص)به دخترش‏فاطمه(ع)تعلیم داد و بر گفتن آن،بسیار سفارش شده است و پاداش بسیاردارد.
امام باقر(ع)مى‏فرماید:در میان ستایش‏ها،بهتر از تسبیحات حضرت‏زهرا(ع)نیست،و اگر بود، رسول خدا(ص)به فاطمه(ع)تعلیم‏مى‏داد. (11) در روایات متعددى،تاکید شده به همراه داشتن تسبیح 34 دانه‏اى ازخاک مقدس امام حسین(ع)و اینکه ذکر گفتن با آن،ثواب زیاد داردو حتى گرداندن آن،بدون ذکر هم ارزشمند و خوب است. (12) و در حدیثى است که:خود آن دانه‏ها ذکر مى‏گویند. (13) تربت‏حسین(ع)،یادآور حماسه‏هاى کربلا و احیاگر«فرهنگ‏شهادت‏»است و انس انسان را با رهبرى الهى،جهاد،شهادت،ایثار،سیدالشهداء، مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بیشتر مى‏کند.
تسبیحات حضرت زهرا(ع)به ترتیبى که گفته شد،حتى در کتب‏حدیثى اهل سنت نیز آمده، (14) ولى هیچکدام نگفته‏اند که نام این‏تسبیحات،تسبیح حضرت زهراست!!...
سجده شکر
سپاس نعمت‏هاى حقتعالى،نشان معرفت و ادب و بندگى است.درآیات و روایات،به مسئله شکرگزارى از نعمت‏ها،بسیار سفارش شده واینکه یاد نعمت‏ها،محبت انسان را به خدا زیاد مى‏کند و نعمتهاى الهى‏را مستدام و افزون مى‏گرداند. (15)
گرچه شکر نعمت‏ها،از توان و طاقت‏بشر بیرون است،ولى انسان‏باید به هر قدر که مى‏تواند، سپاسگزارى احسان و نعمت و نیکى پروردگارباشد.یکى از شکلهاى شکر،سجده بر خاک کردن و پیشانى بر خاک‏نهادن در برابر خداوند و شکر گفتن اوست.
و«سجده شکر»یکى از تعقیبات نماز به حساب آمده است. (16) مرحوم علامه مجلسى،تمام جلد 83 بحار الانوار را(جز چند صفحه آخر) به روایات تعقیبات نماز اختصاص داده و 63 حدیث،پیرامون سجده شکر،از ائمه اطهار(ع) نقل کرده است.
سجده بعد از نماز،شکرانه توفیق انجام نماز است. (17) در سجده شکر،سه مرتبه‏«شکرا لله‏»کافى است،ولى در حدیث‏است:اگر انسان به طول یک نفس،«یا رب،یا رب‏»بگوید:خداوند به او خطاب مى‏فرماید:«لبیک!ما حاجتک؟»حاجت تو چیست تا انجام‏دهم؟ (18)
امام صادق(ع)فرمود:سجده شکر بعد از نماز،دلیل کامل شدن نماز و رضاى خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است.خداوند بارها ازآنان مى‏پرسد،پاداش این بنده شاکر چیست؟ مى‏گویند:رحمت تو،بهشت تو،حل مشکل او،و هر خیرى را که فرشتگان مى‏گویند، جوابى‏نمى‏شنوند،به خدا عرضه مى‏دارند:ما نمى‏دانیم پاداش این سجده‏چیست؟خداوند مى‏فرماید:همچنانکه او از من شکر کرد،من هم از اوتشکر مى‏کنم،و با این جمله به فرشتگان مى‏فهماند که رضا و سپاس‏الهى از او،بالاتر از بهشت و رحمت و حل مشکلات است. (19)
در حدیث است:خداوند به حضرت موسى فرمود:دلیل آنکه تو را به‏پیامبرى مبعوث کردم، سجده‏هایى بود که بعد از نماز داشتى. (20)
نمازهاى مستحب(نوافل)
به جز نمازهاى واجب روزانه(17 رکعت)،نمازهاى دیگرى هم‏وجود دارد که انجام آنها مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این‏نمازها،اضافه بر نماز واجب است،به آنها نافله و نوافل گفته مى‏شود(نفل،به معناى زاید و افزون است).
تعداد رکعت‏هاى نمازهاى مستحب،دو برابر رکعات واجب،یعنى‏34 رکعت است،بدین شرح:
1- نافله نماز صبح،دو رکعت،قبل از نماز صبح،
2- نافله نماز ظهر،هشت رکعت،قبل از نماز ظهر،
3- نافله نماز عصر،هشت رکعت،قبل از نماز عصر،
4- نافله نماز مغرب،چهار رکعت،بعد از نماز مغرب،
5- نافله نماز عشاء،دو رکعت نشسته،بعد از نماز عشاء.
6- نافله شب،یازده رکعت،پیش از اذان صبح،که هشت رکعت آن‏«نافله شب‏»نام دارد،دو رکعتش به نام‏«شفع‏»،و یک رکعت دیگرش‏به نام‏«وتر»است. (21)
در حدیث است که:نمازهاى نافله،به منزله هدیه است و در هرصورت،پذیرفته مى‏شود. (22)
با همه تاکید و تشویقى که در باره انجام نمازهاى مستحبى است،اداى آنها باید از روى علاقه و عشق باشد و انسان،بر خودش آنها راتحمیل نکند.سعى کند که ابتدا،آمادگى روحى و علاقه و کشش قلبى‏بیاید،آنگاه به انجام آنها بپردازد.
امام رضا(ع)فرموده است:دل‏ها،گاهى اقبال و آمادگى دارند،وگاهى نه.عبادات را وقتى که دلها آماده است انجام دهید. (23) به همین دلیل،در نمازهاى مستحب،برخى ارفاق‏ها و تسهیلاتى‏وجود دارد که در نمازهاى واجب نیست.این آسان‏گیرى،براى جذب‏بیشتر افراد است.از جمله اینکه:
1- نماز مستحب را،هم مى‏توان ایستاده خواند،هم نشسته.
2- در نماز مستحب،مى‏توان فقط سوره حمد خواند و به رکوع رفت.
3- در نماز مستحب،شک میان رکعت اول و دوم،نماز را باطل‏نمى‏کند و نمازگزار مى‏تواند تصمیم بر هر کدام بگذارد.
4- انجام کم و زیادهاى اشتباهى در نماز مستحب،سجده سهوندارد.
5- براى نمازهاى واجب،بهتر است انسان به مسجد برود ولى در باره‏نوافل،چنین دستورى نیست.
این ساده‏گیرى‏ها براى تشویق افراد به این عبادت‏هاى سازنده‏است.حتى اگر نماز مستحب را کسى در وقتش نتوانست‏بخواند،قضاى‏آنرا مى‏تواند انجام دهد،که در اینصورت،طبق حدیث، خداوند به فرشتگان مباهات کرده و مى‏فرماید:به بنده‏ام بنگرید!چیزى را که بر اوواجب نکرده‏ام،قضا مى‏کند!(و در حدیث دیگرى افزوده شده که:شمارا شاهد مى‏گیرم که او را آمرزیدم) (24)
در حدیثى آمده:نماز نافله،جبران کننده نواقصى است که درنمازهاى واجب است. (25) و... همچون صدقه‏اى است که انسان مى‏پردازد. (26)
نماز شب
در میان نوافل،«نماز شب‏»جایگاه خاصى دارد و تاکید فراوانى که‏در آیات قرآن و احادیث در باره آنست،به مراتب بیش از نمازهاى دیگرمستحب است و به همین جهت،اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت‏داشتند و به تهجد و عبادت نیمه شب مى‏پرداختند.تا آنجا که نماز شب‏را خداوند،بر بنده محبوبش حضرت محمد(ص)واجب ساخته و چنین فرمان داده بود:
«و من اللیل فتهجد به نافلة لک‏» (27) بخشى از شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و سحر خیزى کن.
قرآن،در توصیف کسانى که نیایشگران شب و اهل نماز شب‏اند،چنین مى‏فرماید:
«و المستغفرین بالاسحار» ، (28) استغفار کنندگان در سحرها «و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما» (29) آنانکه در حال سجود و قیام،براى خدا شب زنده‏دارى مى‏کنند.
«کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون‏» (30) مردان خدا،مقدار کمى از شب‏را مى‏خوابیدند.
در آیه دیگر مى‏خوانیم:مردان خدا براى انجام نیایش سحرگاهان ونماز شب،از بستر گرم فاصله مى‏گیرند و به نماز شب مشغول مى‏شوند،پاداش آنان،غیر از بهشت و حوریان و... چیزهایى است که خداوندبرایشان ذخیره کرده که موجب روشنى دیدگانشان است: «فلا تعلم‏نفس ما اخفى لهم من قرة اعین‏» (31)
از این رو،نماز شب،مورد عنایت تمام انبیاء بوده (32) و رسولخداچندین مرتبه حضرت على را به نماز شب سفارش نموده و فرمود:«علیک‏بصلاة اللیل،علیک بصلاة اللیل،علیک بصلاة اللیل‏» (33) بر تو باد،نماز شب.(سه مرتبه)
و در حدیث است:
«شرف المؤمن صلاته باللیل‏» (34) شرف مؤمن به نماز شب اوست.
و امام صادق(ع)فرمود:در خانه‏هایى که نماز شب خوانده مى‏شود و قرآن‏تلاوت مى‏گردد،آن خانه‏ها نزد آسمانیان،همچون ستاره‏ها درخشانند. (35)
گذشته از آن،سحرخیزى و استفاده از هواى مفید آن هنگام،براى‏بدن،نشاط آور است و در حدیث است که:«قیام اللیل مصحة البدن‏» (36) شب زنده‏دارى،بدن را تندرست مى‏کند.
و در حدیث دیگرى اضافه برآثار معنوى آن،خاصیت دردزدایى براى آن بیان شده است:«...و مطردة‏الداء عن اجسادکم‏» (37)
نماز شب،نشان عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه،انسان را از خواب،جدا مى‏کند و به راز و نیاز نیمه‏شب،با محبوب وا مى‏دارد،و اگر آن عشق نباشد،انسان با چه انگیزه‏اى،در تنهایى وتاریکى،از استراحت دست‏بشوید و در خلوتى عارفانه،به گفتگو بامعشوق بپردازد؟
در یک حدیث قدسى از قول خداوند،مى‏خوانیم:
«کذب من زعم انه یحبنى فاذا جنه اللیل نام عنى،الیس کل محب یحب خلوة حبیبه؟» (38) دروغ مى‏گوید آنکه مدعى محبت من است،ولى وقتى شب‏او را فرا مى‏رسد،مى‏خوابد،آیا مگر نه اینکه هر عاشقى،خلوت با معشوقش را دوست دارد؟...
نماز شب،توفیقى مى‏خواهد که آنرا هم باید از خدا طلبید.
گاهى گناهان و دروغ‏ها،سبب محرومیت انسان از نماز شب مى‏گردد و شیرینى عبادت و نیایش،از انسان گرفته مى‏شود.
در حدیث است:
«ان الرجل لیکذب الکذبة فیحرم بها عن صلاة اللیل‏» (39) گاهى کسى دروغ مى‏گوید،و به همین سبب از نماز شب‏ محروم مى‏شود.
انسان،با تداوم نماز شب و تهجد و عبادت‏هاى شبانه،مى‏تواند به مقامى‏از کمال و صفاى نفس و قرب به خدا برسد که چشم و گوش و دست‏خدایى پیدا کند(جز حق نبیند،جز حق نشنود و جز حق،عمل نکند)وبه آنجا برسد که هر دعایى کند،مستجاب گردد. (40)
__________________________________________
1-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336.
2-انشراح،آیه 7.
3-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336.
4-و5-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336-
6-وسائل،ج 4 ص 1023.
7-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336-
8-وافى،ج 2 ص 121.
9-وسائل الشیعه،ج 4 ص 1037.
10-در اینجا بجاست که یاد کنیم از 400 شهید مظلوم ایران،که در ایام حج،در جمعه خونین‏مکه،در حالى که فریاد برائت از کفار و طواغیت و مستکبران جهانى بر لب داشتند و«مرگ بر آمریکا»
و«مرگ بر اسرائیل‏»مى‏گفتند،آماج گلوله‏هاى وهابیان حاکم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت‏رسیدند(در سال 1366)-زهى تاسف که اینگونه شعارها را که الهام گرفته از آیات قرآن است و دستورقرآن،به اعلام برائت و بیزارى از مشرکان در مناسک حج مى‏باشد-برخى کج فهمان،مخالف حال‏عبادت در حج مى‏دانستند و مخالفت مى‏کردند!.
11-وسائل،ج 4 ص 1024.
12-جواهر،ج 10 ص 405.
13-وسائل،ج 4 ص 1033.
14-از جمله در:صحیح مسلم،ج 1 ص 418،صحیح بخارى،ج 1 ص 110،سنن ابن ماجه،ج 1 ص 299(در بحث تعقیبات نماز).
15- لئن شکرتم لازیدنکم (ابراهیم،آیه 5).
16-بحار الانوار،ج 83(بیروت)ص 194(در این کتاب،حدود 87 روایت و 38 آیه در باره مسئله شکر نقل کرده است-)
17-بحار،ج 83 ص 200.
18-وسائل،ج 4 ص 1071.
19-وسائل،ج 4 ص 1071،وافى،ج 2 ص 123.
20-بحار،ج 83 ص 200.
21-در بحارالانوار،تمام جلد 84،به روایات مربوط به نمازهاى مستحب اختصاص یافته وصدها حدیث در این باره نقل شده است.
22-قصار الجمل،ج 2.
23-ان للقلوب اقبالا و ادبارا-(بحار،ج 84 ص 47)
24-بحار،ج 84 ص 43،وسائل ج 3 ص 56.
25-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 177.
26-قصار الجمل،نافله.
27-اسراء،آیه 79.
28-آل عمران،آیه 17.
29-فرقان،آیه 64.
30-ذاریات،آیه 18.
31-سجده،آیه 17.
32-بحار،ج 84 ص 136.
33-وافى،ج 2 ص 22.
34-وافى،ج 2 ص 21.
35-وافى،ج 2 ص 22.
36-وسائل،ج 5 ص 272.
37-وافى،ج 2 ص 22.
38-نقل از:مصباح الشریعه.
39-نورالثقلین،ج 3 ص 204.
40-ثواب الاعمال،ص 88