تأثیر تربیتی بلا

بهترین هدیه خدا

یکی از جلوه‏های دنیاپرستی و خودپرستی، رفاه‏طلبی است. رفاه‏طلبی در دنیا برخی انسان‏ها را چنان به خود جذب کرده است که مکتب هایی چون اومانیسم را بر اساس آن بنا نهاده‏اند و افکاری چون آزادی لجام گسیخته را برای رسیدن به لذت‏های بیشتر مطرح کرده‏اند.
امروزه آفت رفاه‏طلبی و مادی‏گرایی، فرهنگ و اخلاق جامعه ما را تهدید می‏کند. ترویج رفاه‏طلبی و فرهنگ‏سازی کردن برای فرار از سختی‏ها و مشکلات، حرکتی است که در متن جامعه ما شکل گرفته است و هر روز نیز با شعارها، برنامه‏ها و تبلیغات گوناگون به آن دامن زده می‏شود، غافل از آنکه هدایت جامعه به سوی رفاه‏طلبی و فاصله گرفتن از روحیه تحمل و قناعت، خسارت‏های مادی و معنوی بسیاری به دنبال دارد؛ چون:

نازپرورد تنعّم نبرد راه به دوست***عاشقی، شیوه رندان بلاکش باشد

حافظ
اگر چه تحمل بلا، تلخ و دشوار است، ولی در چشم اهل بصیرت که در مکتب وحی تربیت شده‏اند، نه تنها تلخ نیست، بلکه شیرین است؛ زیرا آنان به این حقیقت دست یافته‏اند که:
مر ترا زخمی رسد گر ز آسمان  منتظر می‏باش، خلعت بعد از آن
مولوی
پیام متن:
1. رفاه‏طلبی، آفتی است که جامعه ما را تهدید می‏کند.
2. مکتب وحی، واژگان تلخ را معنایی شیرین می‏بخشد و نگرش به جهان را دگرگون می‏سازد.

بلا در مکتب وحی

از دیدگاه قرآن و اهل بیت علیهم‏السلام بلا با عذاب و کیفر تفاوت دارد؛ زیرا بلا ممکن است نشانه‏ای از مهر خداوند، عاملی برای بیداری انسان‏ها و توجه آدمیان به خداوند باشد. افزون بر این، بلا اجتناب‏ناپذیر است. امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام می‏فرماید:
لا یَأمَنُ اَحَدٌ صُروفَ الزّمانِ و لا یَسلِمُ مِنْ نَوائِبِ الْأَیّام.
هیچ کس از تغییر زمان و سختی‏ها و تلخی‏های روزگار در امان نمی‏ماند.
پس هیچ جامعه‏ای حتی جوامع مرفه و متمدن نمی‏توانند از بلا فرار کنند؛ چون بیماری، فقر و مشکلات، با هیچ پیشرفت واختراع، از متن زندگی و جان عالم مادی حذف نخواهد شد.
بدترین نوع برخورد و جهت‏گیری در برابر سختی‏ها و بلاها، فرار از آن است که درحقیقت، این کار، مشکل را دو چندان می‏کند. از این رو، در آموزه‏های اسلامی بهترین راه رویارویی با بلا، ایستادگی و صبر معرفی شده است. امام علی علیه‏السلام در کلامی دیگر می‏فرماید: «وقتی سختی‏ها بر تو روی آورد، ایستادگی کن؛ چون دست و پا زدن و فرار، مشکل را بیشتر می‏کند».
پیام متن:
1. رویارویی با بلا در دنیا حتمی است و بهترین نوع برخورد با بلا، ایستادگی است.
2. فرار از بلا بر شدّت آن می‏افزاید و مشکلات را بیشتر می‏کند.

بلا عمومی است

در نگرش وحیانی، سختی‏ها و بلاها میان همه مردم تقسیم شده است. علی علیه‏السلام در این باره می‏فرماید: «المصائبُ بالسَّویّةِ مَقْسُومَةٌ بَیْنَ الْبَریَّةِ؛ مصیبت‏ها به طور مساوی میان مردم تقسیم شده است.» بنابراین، حتی ثروت انبوه نیز نمی‏تواند گریزگاهی برای حوادث و بلاها باشد؛ زیرا ای بسا همان ثروت، عامل بلا گردد. آنچه می‏تواند ماهیت بلا را عوض کند و تلخی آن را به شیرینی تبدیل سازد، تغییر نگرش و نگاه صحیح آدمی به آن است.
پیام متن:
بلا، عمومی است و نمی‏توان از آن با ثروت و تغییر شرایط بیرونی فرار کرد، بلکه راه تغییر طعم تلخ بلا به شیرینی، تغییر نگرش به بلا و تغییر درون خویش است.

لغزش‏های انسان‏ها و نزول بلا

باید دانست خود انسان زمینه‏ساز برخی از بلاها است. درحقیقت، گاه بلا به عنوان کیفر گناهان به انسان چشانده می‏شود تا بدین گونه بیدار شود و از راه اشتباه برگردد. خداوند در قرآن در این باره می‏فرماید:
وَ لَنُذیقَنَّ بعضَ الّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرجِعُون. (روم: 41)
به یقین، بعضی از آنچه را کرده‏اند، به آنان خواهیم چشاند. شاید به سوی خدا بازگردند.
در روایت آمده است پای یکی از اصحاب، به هنگام ورود به محضر پیامبر به چارچوب در خورد و بر زمین افتاد. حضرت آیه: «ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ؛ آنچه بر سرتان می‏آید، نتیجه کردار خودتان است.»(شورا: 30) را تلاوت کرد. صحابی پرسید: مگر چه کرده بودم؟ حضرت فرمود: «چرا اسم الله را نگفتی و با حالت غفلت از خدا وارد شدی؟»
بلاهایی که از گناه برمی‏خیزد، درحقیقت، نوعی مجازات است که مایه پاکی، تذکر و تطهیر انسان می‏شود و حتی ممکن است موجب بالا رفتن درجه معنوی وی نیز گردد. بلاهای عمومی نیز این گونه است.
گاهی نیز دلیل نزول بلا، گناه انسان نیست، بلکه بلا، نوعی حکمت وهدیه خداست. گاه خداوند برای ارتقای مقام معنوی یا برای امتحان بنده‏اش، بلایی بر وی یا جامعه‏اش نازل می‏کند، مانند بلاهای پیامبران و ائمه علیهم‏السلام که معصوم و بی‏گناه بودند و البته همیشه در این آزمایش‏ها پیروز می‏شدند. این گونه بلاها سبب ارتقای درجه معنوی، وسعت روح و به دست آوردن پاداش اخروی است.
پیام متن:
نزول بلاها ممکن است به دلایل گوناگون باشد. برخی بلاها نتیجه گناهان است و برخی نیز برای امتحان و ارتقای درجه معنوی انسان نازل می‏شود. و در صورت صبر، هر دو نوع بلا می‏تواند سازنده باشد.

مؤمن و تحمل بلا و برکت آن برای جامعه

در اصول کافی آمده است: گاهی صبر مؤمن، سبب نجات یک قوم می‏شود، مانند صبر حضرت یوسف علیه‏السلام ، در برابر آن بلای بزرگ که نتیجه آن، نجات یک قوم از گرسنگی و مرگ و بت‏پرستی بود.
زمانی که حضرت یوسف علیه‏السلام در چاه بود، جبرئیل آمد و پرسید: اینجا چه می‏کنی؟ حضرت فرمود: برادرانم مرا به چاه انداخته‏اند. جبرئیل گفت: می‏خواهی تو را نجات دهم؟ یوسف فرمود: «تا خدا چه بخواهد.» همچنین وی می‏توانست مردم را از این حقیقت که فرزند پیامبر است و برده نیست، آگاه کند، ولی صبر کرد. درحقیقت، صبر مبلّغان دین در بلاها، ترک معصیت‏ها و ادای طاعت‏ها، هم سبب رشد و تعالی خودشان و هم موجب نجات یک ملت می‏شود.
همچنین صبر در بلا، از رموز رسیدن به امامت است، چنان که در قرآن آمده است: «جَعَلْنا مِنْهُمْ اَئِمَّةً یَهْدوُن بِاَمْرِنا لّما صَبَروا؛ چون صبر کردند، آنان را پیشوایان و امام قرار دادیم که به امر ما هدایت می‏کنند». (انبیاء: 73)
پیام متن:
تحمل بلاها برای فرد و جامعه، سودمند است.

حکمت و آثار بلا

امام جعفر صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
اذا اَحَبَّ اللّهُ عبداً غَتَّهُ بالبلاءِ غَتّاً و اَنَا وَ اِیّاکم یا سُدِیر لَنُصْبِحُ به و نُمسی.
اگر خداوند، بنده را دوست بدارد، او را در بلا غوطه‏ور می‏سازد؛ غوطه‏ور ساختنی! و ما و شما ای سُدیر، صبح و شب ما بر آن است.
چون خداوند پیامبران را بیشتر از دیگر انسان‏ها دوست داشته، بلاهای وارده بر آنان نیز از دیگران بیشتر بوده است.
امام صادق علیه‏السلام در جایی دیگر به این حقیقت این گونه اشاره می‏کند:
اِنَّ اَشَدَّ النّاسِ بَلاءً الْاَنْبِیاءُ ثُمَّ الَّذینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ الْاَمْثَلُ فَالْاَمْثَلُ.
بیشترین بلاها را در میان مردم، پیامبران داشتند، بعد دوستان آنها و بعد هر که به پیامبران شبیه‏تر باشد، به میزان شباهت به آنان، از بلای بیشتری بهره‏مند خواهد شد.
از طرف دیگر برخی روایات، نبودن بلا در زندگی شخص را نشانه خشم خداوند دانسته‏اند. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این باره می‏فرماید: «خداوند دشمن دارد فردی را که در بدن یا مالش دچار بلا و آفت نشود.» امام زین العابدین علیه‏السلام نیز می‏فرماید: «نمی‏پسندم که فردی در دنیا، در عافیت کامل بماند و مصیبتی به او نرسد».
پیام متن:
بلا، نشانه محبت خدا و هدیه خدا به دوستانش است.

بلا، نشانه ایمان

در روایات، نه تنها بلا را نشانه ایمان دانسته، بلکه میزان ایمان را تعیین‏کننده میزان بلا معرفی کرده‏اند؛ یعنی هر قدر بر ایمان فردی افزوده شود، بر بلای او نیز افزوده خواهد شد و بیشتر مورد امتحان الهی قرار خواهد گرفت. امام کاظم علیه‏السلام در این باره فرموده است:
مَثَل مؤمن، مثل دو کفه ترازو است؛ هر چه در کفّه ایمانش افزوده شود، در کفّه بلایش نیز افزوده خواهد شد تا خدا را در حالی ملاقات کند که هیچ خطایی بر گرده‏اش نمانده باشد.
پیام متن:
بلا، نشانه ایمان است و به اندازه ایمان افزایش می‏یابد.

نعمت، نشانه محبت خدا نیست

گاهی این پرسش در ذهن آدمی شکل می‏گیرد که چرا بلا، نشانه محبت خداست و به اندازه ایمان، بلا نیز افزایش می‏یابد؟ و چرا در قبال افزایش محبت خدا و ایمان، آسایش و نعمت افزایش نمی‏یابد؟
در پاسخ می‏توان گفت دنیا، محل جزا و ثواب نیست و حتی ظرفیت ثواب عمل کوچکی را نیز ندارد، بلکه دنیا، محل آزمایش و عمل است. در میدان مسابقه، بر سختی امتحان و مراحل آن می‏افزایند تا میزان توان و هنر افراد سنجیده شود و هر چه حریف قدرتمندتر باشد، پیروزی بر او پربهاتر و شیرین‏تر و عرصه امتحان جدی‏تر و پرارزش‏تر است و هر چه مسابقه، دشوارتر باشد، مدال آن ارزشمندتر خواهد بود.
در روایتی از امام علی علیه‏السلام آمده است: «عَظیمُ الاَجْرِ مَعَ عَظیمِ الْبَلاءِ؛ بزرگی اجر، به بزرگی بلا بستگی دارد».
پیام متن:
1. دنیا محل ثواب و جزا نیست.
2. خداوند به مؤمن در دنیا اجر نمی‏دهد، بلکه بلای او را بیشتر می‏کند تا اجر او در آخرت بیشتر شود؛ چون بزرگی پاداش به بزرگی بلا وابسته است.

بلا، مایه بخشش

یکی از حکمت‏ها و آثار بلا، پاک شدن از گناهان، ویژگی‏ها و خوی‏های بد و بی‏اعتنا شدن به مادیات است. بلا، روح انسان را پاک، خالص و باصفا می‏کند. همان گونه که هر قدر طلا بیشتر در کوره حرارت ببیند، خالص‏تر و زیباتر می‏شود و عیار آن بالاتر می‏رود، انسان نیز در کوره بلاها و بوته آزمایش‏ها آبدیده‏تر و خالص‏تر می‏شود.
امیر مؤمنان علی علیه‏السلام می‏فرماید:
لا تَفْرَحْ بِالْعَناءِ وَ الرَّخاءِ وَ لا تَغْتَمَّ بِالْفَقْرِ وَ الْبَلاء فَاِنَّ الذَّهَبَ یُجَرَّبُ بِالنّارِ وَ الْمُؤْمِنَ یُجَرَّبُ بِالْبَلاءِ.
به سبب آسودگی و راحتی، خوشحال مباش و به دلیل فقر و بلا غمگین نشو؛ چون طلا با آتش و مؤمن با بلا، خالص می‏شود.
ایشان در جای دیگر می‏فرماید:
حمد خدایی را که پاکی گناه شیعیانِ ما را در دنیا در سختی‏ها قرار داده است تا به وسیله آن محنت‏ها، طاعت‏هایشان سالم بماند و سزاوار ثواب نیز گردند.
یکی از نویسندگان می‏نویسد: «بلای الهی هم عیوب را نشان می‏دهد و هم آنها را رفع می‏کند. انسان گاهی در محاسبه‏های خلوت خویش فکر می‏کند همه استانداردها را داراست. مثلاً عجب ندارد، تعلق به دنیا در او نیست و... و یا اگر [عیب‏های خود را] می‏فهمد، نمی‏تواند درمان کند، ولی بلای الهی هم عیب‏ها را نشان می‏دهد و هم آنها را رفع می‏کند.
خدا رحمت کند استاد ما را که می‏فرمود: دوستی داشتیم پذیرفته بود که علاقه‏مند به دنیاست و این [ویژگی] بدی است، اما می‏گفت: نمی‏توانم از دنیا دست بکشم! اما بعد از مرگ جوانش، همه علاقه‏اش [به دنیا] از بین رفت و [از این پس] می‏گفت: از دنیا سیر شدم».
پیام متن:
بلاها سبب خالص شدن، آمرزش گناهان، سالم ماندن عبادت‏ها و استحقاق رسیدن به پاداش می‏گردد.

شناسایی انسان‏ها

ماهیت اصلی انسان در رویا رویی با نشیب و فرازها، سختی‏ها و بلاها شناخته می‏شود و می‏توان انسان مؤمن، شاکر و صابر را از فرد سست ایمان، عجول و ناسپاس بازشناخت.
در آیه‏ای از قرآن می‏خوانیم: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدینَ مِنْکُمْ وَ الصّابِرینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ؛ شما را مبتلا می‏کنیم تا مجاهدان و صابران شما را بازشناسیم و اخبار شما را ارزیابی کنیم.» (محمد:31)
امیر المؤمنین علی علیه‏السلام نیز می‏فرماید: «عِنْدَ تَعاقُبِ الشَّدائدِ تَظْهَرُ فَضائِلُ الاِْنسانِ؛ فضایل انسان در سختی‏های پیاپی آشکار می‏گردد».
پیام متن:
ماهیت انسان در سختی‏ها شناخته می‏شود.

حکمت‏های دیگر بلا

بلاها دلایل و حکمت‏های فراوانی دارد که از آن جمله می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تذکر
علی علیه‏السلام می‏فرماید: «وقتی دیدی خداوند سبحان، بلاها را پیوسته بر سر تو فرو می‏ریزد، در حقیقت، تو را بیدار می‏سازد.» امام صادق علیه‏السلام نیز فرمود: «بر مؤمن چهل شب نمی‏گذرد، مگر آنکه بلایی بر او عارض می‏شود یا امر ناراحت‏کننده‏ای رخ می‏دهد که او را متذکر سازد».
2. اراده خیر الهی
رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «وقتی خداوند برای گروهی اراده خیر کند، آنان را گرفتار می‏سازد».
3. زمینه رسیدن به سروری و بزرگی
در کلامی ا ز علی علیه‏السلام آمده است: «آقایی کامل نمی‏شود، مگر با تحمل سختی‏ها و انجام دادن نیکی گسترده».
4. پاکیزگی روح
مولا علی علیه‏السلام می‏فرماید: «خداوند شما را در شادی، به نعمت فضل و در سختی، به نعمت تطهیر و پاکی می‏رساند».
5. پاداش بزرگ
علی علیه‏السلام می‏فرماید: «اَلْمَصائِبُ مِفْتاحُ الْأَجر؛ مصیبت‏ها، کلید پاداش هستند.» همچنین در کلام گهربار دیگری می‏فرماید: «عَلی قَدْرِ الْبَلاءِ یِکُون الْجَزاءِ؛ به اندازه بلا، جزا داده می‏شود».
6. درجات عالی
امام صادق علیه‏السلام فرمود: «در بهشت، درجه و منزلتی است که بنده جز به برکت بلا و گرفتاری به آن نمی‏رسد».
پیام متن:
بلا، حکمت‏های بسیاری چون: تذکر، رسیدن به خیر و سروری، پاکیزگی روح، کسب ثواب و مقام‏های عالی معنوی دارد.