از تعبیر "رب المشارق و المغارب" چگونه کرویت زمین استنباط می‏شود؟

 

(بسم الله الرحمن الرحیم)

مشرق از شرق (بر وزن قمر) و شرق، به معنی طلوع آفتاب است و اصل آن به معنی روشن شدن می‏باشد؛ شرق اسم مکان و به معنی محل طلوع می‏باشد.

مغرب از غرب به معنی دور شدن است و مغرب محل غروب و دور شدن می‏باشد. غروب آفتاب عبارت است از دور شدن و پنهان شدن آفتاب از نظرها.[1]

در آیات قرآن مجید، گاهی تعبیر (مشرق و مغرب) به صورت مفرد آمده است مانند «و لله المشرق و المغرب»؛[2] مشرق و مغرب از آن خداست.

و گاهی به صورت تثنیه آمده است: مانند «رب المشرقین و رب المغربین»؛[3] پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب.

و گاهی به صورت جمع آمده است: مانند: «فلا اقسم برب المشارق و المغارب»؛[4] سوگند به پروردگار مشرق‏ها و مغرب‏ها.

هر یک از این‏ها اشاره به نکته‏ای است و آن این‏که خورشید، هر روز از نقطه تازه‏ای طلوع و در نقطه تازه‏ای غروب می‏کند، بنابراین به تعداد روزهای سال مشرق و مغرب داریم. از سوی دیگر، در میان همه مشرق‏ها و مغرب‏ها، دو مشرق و دو مغرب ممتاز است که یکی در آغاز تابستان، یعنی حداکثر اوج خورشید در مدار شمالی و یکی در آغاز زمستان یعنی حداقل پایین آمدن خورشید در مدار جنوبی است (که از یکی تعبیر به مدار رأس سرطان و از دیگری تعبیر به مدار رأس جدی می‏کنند).[5]

این آیات در عین این‏که بر متعدد بودن محل طلوع و تابش آفتاب و محل غروب آن دلالت می‏کنند، بر کروی بودن زمین نیز اشاره دارند، زیرا اگر زمین کروی باشد طلوع کردن و تابیدن آفتاب بر هر جزئی از اجزای کره زمین مستلزم این خواهد بود که از جزء دیگر آن غروب بکند و در این صورت تعدد مشرق‏ها بدون هیچ گونه تکلف و زحمت روشن و واضح می‏گردد. ولی در غیر کروی بودن زمین تعدد مشرق‏ها و مغرب‏ها که از آیه استفاده می‏گردد قابل درک و فهم نمی‏باشد.[6] زیرا جسم مسطح بیش از یک شرق و یک غرب ندارد. فقط جسم کروی است که هر نقطه آن یک طرف مشرق و طرف دیگر مغرب است، و هر قسمتی که در مقابل آفتاب واقع شود، شروق آفتاب از آن‏جاست، در صورتی که در جای دیگر غروب کرده است. همچنین اختلاف افق‏ها دلالت بر کرویت زمین می‏کند و آن‏را مشارق و مغارب متعددی است.[7] چنان‏که از حضرت امیر المؤمنین -علیه السلام- روایت شده که فرمود: خورشید سی‏صدو شصت مشرق و سی‏صدو شصت مغرب دارد، از آن نقطه‏ای که امروز طلوع کرد دیگر طلوع نمی‏کند تا سال بعد در همان روز.[8]

از احادیث و خطبه‏ها و دعاهایی که از پیشوایان دینی ما نقل شده است، این مطالب به روشنی استفاده می‏گردد، از امام صادق‏-علیه السلام- نقل شده است که فرمود: «در یکی از سفرها مردی با من هم سفر گردید، او همیشه نماز مغرب را پس از تاریکی شب و نماز صبح را قبل از طلوع صبح در تاریکی آخر شب می‏خواند؛ ولی من بر خلاف او رفتار می‏کردم و نماز مغرب را در موقع غروب و نماز صبح را در موقع فجر به‏جا می‏آوردم. او به من گفت: تو نیز به مانند من رفتار کن، زیرا آفتاب پیش از آن‏که از افق سر زند بر دیگران طلوع کرده است و آن‏گاه که از ما غروب می‏کند، هنوز در پاره‏ای از افق‏ها ناپدید نگردیده است.

امام صادق -علیه السلام- فرمود: من به وی گفتم که در طلوع و غروب آفتاب، هر قوم و ملتی باید از افق خود پیروی کنند و طبق آن وظایف و مراسم مذهبی خویش را انجام دهد نه طبق افق دیگران.»

در این روایت آن مرد به اختلاف و تعدد مشرق‏ها و مغرب‏ها که از کرویت زمین به وجود می‏آید اشاره می‏کند و امام صادق‏-علیه السلام- نیز در این باره گفتار وی را تصدیق می‏نماید، سپس حکم مسأله را بیان نموده و او را به اشتباهش متوجه می‏سازد.[9]

تعبیر «فلا اقسم رب المشارق و المغارب»، ممکن است به مشرق‏ها و مغرب‏های مختلف مکانی اشاره داشته باشد؛ چرا که کرویت زمین سبب می‏شود که به تعداد مناطق روی آن، مشرق و مغرب وجود داشته باشد؛ یا اشاره به مشرق‏ها و مغرب‏های زمانی باشد، زیرا می‏دانیم که حرکت زمین به دور آفتاب سبب می‏شود که هرگز دو روز پشت سر هم خورشید از یک نقطه طلوع و غروب نکند.

این تفاوت مشرق‏ها و مغرب‏ها که با نظم بسیار دقیق و حساب شده‏ای انجام می‏گیرد، از یک سو سبب پیدایش فصول چهار گانه سال با آن همه برکات می‏شود و از سوی دیگر، باعث تعدیل حرارت و برودت و رطوبت در سطح زمین می‏گردد؛ همچنین زندگی انسان‏ها و حیوانات و گیاهان را سرو سامان می‏بخشد که هر یک از این‏ها آیتی از آیات خدا و نشانه‏ای از نشانه‏های اوست.[10]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. آیت الله خویی، شناخت قرآن، تلخیص محمد صادق نجفی و هریس ، صص104-94، قم، مدینه العلم، 1402ق.

2. آیت الله سبحانی، قرآن و معارف عقلی، صص 66-63

3. آیت الله مکارم، تفسیر نمونه، ذیل آیات (اعراف، 137)، (صافات، 5)، (معارج، 40)، (بقره، 11).

4. مکارم شیرازی، در جستجوی خدا، صص 221 -195.

---

پی نوشت ها:

[1]. قرنشی، سید علی اکبر، احسن الحدیث، قم، واحد تحقیقاتی اسلامی، چاپ اول، 1366، ج 1، ص 220.

[2]. بقره/115.

[3]. رحمن/17.

[4]. معارج/40.

[5]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1368، ج 25، صص 45 -46.

[6]. خویی، ابوالقاسم، البیان، قم، انتشارات انوار المهدی، چاپ هشتم، 1401ق، ص 76-75.

[7]. میرزا خسروی شاهزاده، علی رضا، تفسیر خسروی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1397، ج 5، ص 382.

[8]. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1363، ج 2، ص 36.

[9]. خویی، ابوالقاسم، البیان، قم، انتشارات انوار المهدی، چاپ هشتم، 1401ق، ص 76 -75.

[10]. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مطبوعاتی هدف، چاپ سوم، 1371، ج 21، ص 194.